تاریخچه

اف۱۴ تامکت به راحتی قادر بود به سرعتی حدود ۲.۴ ماخ دست یابد، ضمن اینکه به رادار بسیار قدرتمندی نیز مجهز بود، توانایی دینامیکی بسیار خوبی داشت و می‏توانست تا ۹ برابر فشار گرانش زمین را تحمل کند، و همزمان ۶ موشک فونیکس را حمل نماید.
در دههء ۱۹۶۰، اغلب هواپیماهای ایالات متحده، حداکثر قادر بودند موشکهای کوچکتر، ارزان‏قیمت‏تر AIM-۷ موسوم به Sparrow را حمل نمایند. این موشکها، در زمرهء سلاح‏‎های میان‏برد به شمار می‏رفتند. هدایت موشک اسپارو که به وسیلهء رادار هواپیمای شلیک کننده صورت می‏گرفت، مستلزم آن بود که هواپیما پرتاب کنندهء موشک، رادار خود را بر روی تنها یک هدف قفل نگه دارد، تا جستجوگر موشک، قادر به رهگیری دقیق شود، در غیر این صورت، موشک از دست می‏رفت. 
این روش هدایت موشک، بدان معنی بود که تا زمان اصابت موشک اسپارو به هدف، رادار هواپیما قادر نبود رهگیری دیگری را شروع کند؛ این امر باعث می‎شد میزان هوشیاری هواپیما از فضای اطرافش، کاهش یابد. 
رادار تامکت که AWG-۹ نام داشت، قادر بود تا ۲۴ هدف هوایی را در حالت Track-While-Scan (رهگیری دقیق به هنگام جستجو) به طور دقیق شناسایی کند. سپس اهدافی را که دارای حق تقدم برای پرتاب فونیکس بودند، انتخاب کند. 
خلبان یا افسر رادار تامکت (RIO) قادر بودند، هنگامی که مشخصه‏های لازم جهت پرتاب فونیکس به سمت هدف‏(ها) فراهم می‏شود، موشک‎(ها) را شلیک کنند.
كابين RIO اف-14

نمایشگر بزرگ نشان‏دهندهء وضعیت تاکتیکی (TID یا Tactical Information Display)، که در کابین RIO نصب شده بود، حجم بی‏سابقه‏ای از اطلاعات دریافت شده توسط رادار را در اختیار خلبان قرار دهد. (خلبان قادر بود اطلاعات ارسال شده توسط RIO را بر روی صفحهء نمایشگر خود مشاهده کند) مهم‏تر اینکه رادار AWG-۹ قادر بود به طور پیوسته، عمل جستجو و رهگیری اهداف متعدد را پس از پرتاب فونیکس‏(ها) نیز به طور دقیق به انجام برساند، در نتیجه، آگاهی از پهنهء فضای آسمان، همچنان ادامه می‏یافت. خط نقل و انتقال داده‏ها از طریق کانال ارتباطی موسوم به Link-۴ به تامکت این امکان را می‏داد تا اطلاعات خود را با هواپیمای پیش‏اخطار E-۲C Hawkeye به اشتراک گذارد. زوج تامکت و E-۲C، یک ترکیب ایده‏آل به شمار می‏رفتند و قادر بودند برای پهنهء بسیار گسترده‏ای را در آسمان، پوشش هوایی ایجاد نمایند.
در جریان یکی از تمرینات جنگنده‏های F-۱۴A، که به سال ۱۹۹۰ در منطقهء Desert Shield انجام شد، کانال ارتباطی Link-۴A اثبات کرد که قادر است خط ارتباط داده‏ای جنگنده – جنگنده را نیز به خوبی انجام دهد. بدین طریق، بازهم میزان هوشیاری از فضای منطقهء پرواز افزایش می‏یافت. در جنگندهء بسیار پیشرفتهء F-۱۴D از سامانهء موسوم به JTIDS استفاده شده است که قادر است به وسیلهء خط ارتباط داده‏ای Link-۱۶، تصاویر را نیز به کابین منتقل کند.

هدایت‏پذیری فعال

موشک فونیکس، از روش‏های متنوعی جهت دستیابی به اهداف در فواصل بسیار دور بهره می‎‏برد. فونیکس برای اهداف بسیار دور، مشخصات هدف را توسط اطلاعات کسب کرده از رادار AWG-۹ به طور پیوسته تازه می‏کند. بدین جهت است که فونیکس قادر می‏شود برای پرواز به سمت هدف، به ارتفاعی بین ۸۰۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ فوت صعود کرده و تا ۵ ماخ سرعت بگیرد. استفاده از چنین ارتفاعی، به دلیل کاهش اصطکاک و نیروی پسا می‏باشد. در مرحلهء نهایی، موشک از آن ارتفاع بالا به سمت هدف شیرجه می‎رود و همزمان، رادار موشک فعال می‎شود تا عمل هدایت‏پذیری فعال راداری را جهت مرحلهء آخر و رسیدن به هدف، به انجام برساند.
در مقام مقایسه، موشک آمرام از یک کامپیوتر درونی استفاده می‏کند. این کامپیوتر، از تکنولوژی دیجیتال جهت محاسبهء دقیق محل برخورد موشک با هدف، بهره می‏برد. این کامپیوتر را هواپیمای شلیک کنندهء آمرام، قبل از انجام جستجوی فعال در مرحلهء نهایی، قادر هستند فعال نمایند.
ترکیب دو سیستم بسیار پیشرفتهء AIM-۵۴ / AWG-۹ اولین سامانه‏ای در جهان محسوب می‏شد که قادر به رهگیری چندگانهء اهدف هوایی (تا ۲۴ هدف) و حملهء همزمان به آنها با شش موشک بسیار دوربرد بود که وزن هر موشک بسیار سنگین و معادل ۱۰۰۰ پوند بود و در آن از یک کلاهک جنگی متعارف، بهره برده شده بود. (به جای کلاهک هسته‏ای)
دنهء فونیکس، همان بدنهء موشک سری نیروی هوایی آمریکا و سازمان سیا، موسوم به AIM-۴۷ Falcon بود که بر روی آن، چهار بالچه به شکل صلیب نصب شده بود. ۴ عدد از موشکهای فونیکس، در قسمت تونل مانند زیر بدنه حمل می شدند و توسط سکوهای آئرودینامیکی ویژه ای به بدنه متصل می گشتند. ۲ موشک دیگر نیز در طرفین هواپیما و زیر جایگاه موسوم به Glove قرار می گرفتند.
به هنگام بارگذاری کامل ۶ موشک فونیکس، با مجموع وزن هر ریل پرتابگر مخصوص، بیش از ۸۰۰۰ پوند به وزن هواپیما افزوده می گشت. این رقم، دقیقن دو برابر حالتی بود که از بارگذاری ۶ موشک اسپارو حاصل می شد. بدین جهت نیروی دریایی ایالات متحده، به طور معمول از ترکیب ۲ فونیکس، ۳ اسپارو و ۲ سایدوایندر در هر تامکت بهره می برد.

ناوگان دفاع موشکی دوربرد

فونیکس در اصل برای ایجاد سپر دفاعی جهت ناوهای هواپیمابر در برابر تهدید موشکهای کروز، امکان دفاع در عمق و همچنین ایجاد تاخیر در حملات، طراحی گشته بود. در اوج کشمکش جنگ سرد، تهدیدات عمده علیه ناوگان نیروی دریایی شامل ناوگان پرتعداد بمب افکن های باجر و بک فایر شوروی بود که به موشکهای سرعت بالای کروز و سیستم های جنگ الکترونیک مجهز بودند.
نوع ارتقاء یافته فونیکس، یعنی موشک AIM-۵۴C، به جهت امکان شکار دقیق تر اهدافی نظیر هواپیماهای تاکتیکی و موشکهای کروز ساخته شد. آخرین سطح به روزآوری فونیکس، شامل نصب یک حافظهء قابل برنامه ریزی بود که قابلیت اطمینان به عملکرد موشک را در برابر تهدیدات ECM به شدت افزایش می داد.
بسیاری از کارشناسان نظامی، بر این اعتقاد هستند که فونیکس بر پایهء موشک AIM-۴۷ ساخته شده است. AIM-۴۷، موشکی بود که برای هواپیمای فوق سری سازمان سیا، موسوم به YF-۱۲ (ساخت لاکهید) طراحی گشته بود. این هواپیمای بسیار پیشرفته، نمونهء شکاری از پرندهء سیاه SR-۷۱ بود. YF-۱۲ قادر بود در سرعتی حدود ۳.۲ ماخ کروز نماید و در همان سرعت، با موشکهای دوربرد AIM-۴۷، جنگنده های دورپرواز شوروی نظیر MiG-۲۵ را هدف قرار دهد. اما نیروی هوایی و سازمان سیا، نه AIM-۴۷ و نه AIM-۵۴ را به علت هزینه های بالای نگهداری، مناسب تشخیص نداد.
تیروی هوایی در آن زمان جنگندهء F-۱۵A Eagle را جهت دفاع هوایی به خدمت گرفته بود، اما این هواپیما، توان و قابلیتی جهت حمل موشکهای بسیار دوربرد چون AIM-۴۷ یا AIM-۵۴ را نداشت و این هواپیما تا زمان معرفی موشکAIM-۱۲۰ AMRAAM، از شرکت در درگیری های دوربرد ناتوان بود. امروزه، انتظار می رود با ورود به خدمت AIM-۱۲۰C-۵، جنگندهء اف۱۵ قادر شود با اهدافی تا فواصل ۱۱۰ کیلومتر درگیر شود.
رادار AWG-۹ که در جنگنده های F-۱۱۱B و F-۱۴ نصب گردید، بزرگترین و قدرتمندترین راداری است که تاکنون (۲۰۰۷) در یک جنگنده نصب شده است، به طوری که این رادار را می توان با اندکی اغماض، در حد رادارهای پیش اخطار هوایی قلمداد نمود.

جانشینان فونیکس

موشک AIM-۵۴ Phoenix به تاریخ ۳۰ سپتامبر ۲۰۰۴ از خدمت خارج گشت و به تاریخ پیوست. جنگندهء بی نظیر F-۱۴ Tomcat نیز به تاریخ ۲۲ سپتامبر ۲۰۰۶، رسمن بازنشست گردید.
فونیکس امروزه به وسیلهء موشکهای با برد کمتر آمرام، جایگزین شده است و این موشکهای توسط جنگنده های F/A-۱۸E/F Super Hornet مورد استفاده قرار می گیرند؛ اما هم اف۱۴ و هم فونیکس، هنوز در خدمت نیروی هوایی ایران قرار دارند، اگرچه در عملیاتی بودن این هواپیماها و موشکهای فونیکس، تردیدهای جدی نزد کارشناسان نظامی وجود دارد. پس از آنکه سفارت ایالات متحده در تهران، به سال ۱۹۷۹ اشغال شد و دیپلماتهای آمریکایی به گروگان گرفته شدند، روابط دو کشور به شدت تخریب گردید و در نهایت قطع شد، ارسال قطعات یدکی و پشتیبانی فنی هواپیماها و موشکها متوقف گردید و در تنها در جریان ماجرای ایران – کنترا (سفر مک فارلین به تهران)، در دورهء زمانی بسیار کوتاه، برخی ملزومات مورد نیاز، به ایران ارسال گردید.

سابقهء شرکت در عملیات توسط نیروی دریایی ایالات متحده

فونیکس، علیرغم دارا بودن قابلیتهای بی نظیر، به ندرت در جریان جنگ واقعی مورد استفاده قرار گرفته است. تنها دو پرتاب رزمی این موشک توسط نیروی دریایی ایالات متحده ثبت گردیده است که هیچ کدام نیز به هدف اصابت نکرده اند. 
در جریان گشت دفاع هوایی (CAP یا Combat Air Patrol) جنگنده های F-۱۵C نیروی هوایی ایالات متحده به هنگام عملیات طوفان صحرا به سال ۱۹۹۱، به دلیل دارا بودن سامانهء تشخیص دوست از دشمن (IFF)، در میان هواپیماهای موجود، منحصر به فرد بودند. از آنجا که تامکتهای نیروی دریایی، در آن زمان فاقد چنین سامانه ای بودند و طبق قانونی که به تصویب رسیده بود، جهت استفادهء ایمن از موشکهای فونیکس، در فواصل بسیار دور، نیازمند نصب سامانهء خاصی از IFF بودند. بدین جهت، در عملیات طوفان صحرا، از موشکهای فونیکس بهره ای گرفته نشد و عمدهء نبردهای هوایی نیز توسط F-۱۵ ها به انجام رسیدند.
از منظر مهندسی و به خدمت گیری، فونیکس را می توان یک نقطهء درخشان و موفق به شمار آورد. فونیکس به عنوان تنها عضو خانوادهء موشکهای دوربرد Falcon، به هیچ کشور و ارتشی به جز نیروی هوایی شاهنشاهی ایران فروخته نشد و سایر یگانهای رزمی ایالات متحده نیز، از هواپیماهایی به جز اف۱۴ بهره بردند. فونیکس بسیار بزرگ و سنگین وزن بود و به هیچ وجه برای نبرد نزدیک هوایی مناسب نبود؛ در حالی که اسپارو و آمرام، برای نبردهای نزدیک نیز کارایی داشتند.

گونه ها
AIM-۵۴A: نوعی که به سال ۱۹۷۴ به ایران و نیروی دریایی ایالات متحده فروخته شد. تا پیش از وقوع انقلاب ۱۹۷۹، تعداد ۲۸۴ از این موشک، به ایران تحویل گشت و پس از انقلاب، مابقی موشکهای خریداری شده توسط ایران، به نیروی دریایی ایالات متحده واگذار شدند. 
AIM-۵۴C: نوع بهبود یافته مدل A با قابلیت بهتر در شکار موشکهای کروز؛ ورود به خدمت: ۱۹۸۶. 
AIM-۵۴ ECCM / Sealed: نوعی که در محیط های جنگ الکترونیک نیز قابل استفاده است و به سامانهء خنک کنندهء مخصوص در حین پرواز نیازی ندارد.
خلاصه‏ای از تجارب جنگی ایران با موشک فونیکس

تا پیش از انقلاب ۱۹۷۹، تعداد ۷۹ فروند F-۱۴A به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تحویل شده بودند و در زمان انقلاب، ۷۷ فروند از آنها در خدمت بودند. در اغلب منابع غربی، اطلاعات بسیار اندکی از نحوهء خدمت ۷۷ تامکت موجود در نیروی هوایی ایران موجود است؛ اما یک منبع در این مورد استثنا قرار می‏گیرد، و آن کتابی است که که توسط تام کوپر و فرزاد بیشاپ به نام Iranian F-۱۴ Tomcats in Combat به چاپ رسیده است و در مورد نحوهء خدمت اف۱۴ های ایران در جنگ مطالبی جالبی نوشته شده است.
امروزه اغلب گمانه‏زنی‏ها و مطالب در مورد تامکتهای ایران، بر اساس تحقیقاتی است که توسط تام کوپر در کتابش نوشته شده است؛ این تنها کتاب معتبری در جهان است که در مورد اف۱۴ های ایران به رشتهء تحریر در آمده و در آن، حقایق و نکات فراوانی درج شده است. در این کتاارزشمند، گزارشاتی مستند از نحوهء استفادهء ۲۸۴موشک فونیکس تحویل شده به ایران در خلال جنگ با رژیم عراق، بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ وجود دارد.
پرسنل فنی ایالات متحده گزارش کرده‏اند که قبل از خروج از ایران به دنبال انقلاب ۱۹۷۹، در هواپیماها و سلاح‏های مربوط، خرابکاری کرده‏اند؛ با انجام این امر، شلیک موشک توسط تامکتهای ایرانی غیرممکن می‏گشت، اما نیروی هوایی ایران (IRIAF)، توانست تعدادی از هواپی را تعمیر و راه‏اندازی کند؛ هرچند که این امر، برای کل ناوگان تامکتها به اجرا درنیامد. برخی منابع غربی ادعا داشتند که پس از انقلاب، موشکهای فونیکس دیگر عملیاتی نبودند، هرچند که در ابتدا، راه‏اندازی سامانهء شلیک و کنترل موشک فونیکس بسیار مشکل بود و تنها از عهدهء پرسنل فنی کمپانی هیوز برمی‏آمد. پیش از انقلاب، ایران، تعداد زیادی از پرسنل فنی ریکایی را به خدمت گرفته بود، این پرسنل، قبل از ترک ایران، بسیاری از اطلاعات مربوط به تعمیر و نگهداری سلاح‏های پیچیده، توسط آنها به کارشناسان ایرانی انتقال یافته بود. اگرچه بدون پشتیبانی فنی و مهندسی، و همچنین عدم ارسال قطعات و عدم ارائهء برنامه‏های بهینه‏سازی‏ از طرف گروه سیستم‏های موشکی کمپانی هیوز، امکان استفاده از چنین سلاحی، حتا برای کاربرانی که دارای پرسنل فنی بسیار ماهر باشند، بسیار مشکل است، اما با تمام این مسائل، حقیقت این است که ایرانیان، در دوران پس از انقلاب ۱۹۷۹، توانستند قطعات مورد نیاز خود را به نحوی تهیه نمایند و همواره دارای تعداد قابل توجهی تامکت آمادهء پرواز باشند.
برخی منابع مطلع دیگر، بر این اعتقاد هستند که نقش اولیه و اصلی اف۱۴ در نیروی هوایی ایران، همانا به مثابه یک هواپیمای پیش‏اخطار هوایی بوده است که امر محفاظت از سایر جنگنده‏ها را بر عهده داشته است. با تمام این اوصاف، حقیقت امر این است که نیروی هوایی ایران، از اف۱۴، به صورت فعال، به عنوان یک شکاری – رهگیر استفاده کرده است و به هنگام اسکورت سایر جنگنده‏ها، حدود ۶۰ تا ۷۰ فروند از هواپیماهای عراقی را با موشکهای AIM-۵۴ هدف قرار داده است.
نیروی هوایی ایران، اغلب اوقات از اف۱۴ به عنوان محافظ هواپیماهای تانکر استفاده می‏کرده است، این امر زمانی اتفاق می‏افتاد که بنا بود ماموریتی ضربتی در عمق خاک عراق انجام شود و نیاز به حضور تانکر در داخل فضای عراق پیش می‏آمد؛ در چنین مواقعی، عمق خطوط مرزی با عراق، توسط رادار قدرتمند اف۱۴، مورد جستجوی دقیق رادار تامکت قرار می‏گرفت و در بیشتر مواقع، پرواز هواپیماهای عراقی، در فواصلی بیش از ۲۰۰ کیلومتر، به دقت شناسایی می‏شد. چنین نیازهایی باعث شد تا نیروی هوایی ایران، تعدادی از جنگنده‏های اف۱۴ را به عنوان هواپیمای پیش‏اخطار هوایی، مورد استفاده قرار دهد.
این مدعا، در جریان جنگ ۱۹۹۱ خلیج فارس به اثبات رسید. در جریان نبردهای هوایی، خلبانان عراقی، هنگام مواجهه شدن با اف۱۴ های آمریکایی، و درست زمانی که خلبانان آمریکایی، رادارهای AN/AWG-۹ خود را روشن می‏ساختند، به سرعت اقدام به فرار کرده و فضای آسمان منطقه را ترک می‏کردند و از مواجهه با تامکتهای آمریکایی، به شدت اجتناب می‏‎کردند. ویژگی خاص شکار هواپیماها توسط تامکت، که در جنگ با ایران برای خلبانان عراقی به اثبات رسیده بود، آنان را وامی‎‏داشت تا به سرعت از منطقه خارج شده و فرار نمایند. این امر، زمانی به طور کامل به اثبات رسید که در چند نبرد هوایی، جنگنده‏های عراقی، از مواجه با جنگنده‏های پرقدرت نیروی هوایی ایالات متحده نظیر F-۱۵C ترسی نداشتند در حالی که از منطقهء مجاور آن که تحت پوشش رادار تامکتهای نیروی دریایی بود، به سرعت خارج شده بودند. 
این آزمایش، جهت اطمنیان از قدرت تامکت و فونیکس در برابر پرواز میگهای۲۵ شناسایی شوروی (MiG-۲۵RB) بر فراز آسمان ایران بود. در جریان این آزمایش که به تاریخ ژانویهء ۱۹۷۶ انجام گرفت، پنج موشک AIM-۵۴ به سمت هواپیماهای بدون خلبان AQL-۳۴ شلیک شد. دو فروند از این هواپیماهای بی‎خلبان، با سرعت ۲ ماخ و در ارتفاع ۶۰ هزار فوتی پرواز می‏کردند. از پنج موشک شلیک شده، چهار موشک، به اهداف مورد نظر، اصابت کردند. یکی از فونیکس های پرتابی، هدف خود را در فاصلهء ۲۱۲ کیلومتری منهدم می نماید و این هدفگیری، تاکنون به عنوان دوربردترین شکار یک موشک هوا به هوا در تاریخ جهان به ثبت رسیده است.
به تاریخ اکتبر ۱۹۷۸، دو فروند F-۱۴A نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، ضمن اینکه لیدر آنها مستقیمن با ش ا ه در ارتباط رادیویی بود، یک فروند جنگندهء MiG-۲۵RB شوروی را که در ارتفاع بسیار بالا و سرعت زیاد در حال پرواز به سمت ایران بود، بر روی دریای خزر، شناسایی و رهگیری کردند و با قفل رادار و سیستم موشکی فونیکس بر روی میگ۲۵ مانع از ورود جنگندهء شوروی به آسمان ایران شدند. پس از این بود که شوروی، موافقت دوجانبه‏‎ای را با ایران به امضاء رساند و دو طرف متعهد شدند که از ایجاد تنش، جلوگیری نمایند.
۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰
آغاز تجاوز ارتش عراق به ایران، با استعداد ۴۸ یگان سازمان‎دهی شده در قالب تیپ‏ها و لشگرهای زرهی، مکانیزه و پیاده، با برخورداری از پشتیبانی ۸۰۰ قبضه توپ، ۵۴۰۰ دستگاه تانک، ۴۰۰ قبضه توپ ضدهوایی، ۳۶۶ فروند هواپیما و ۴۰۰ فروند هلکوپتر .
مقصود رهبر حزب بعث عراق از تجاوز، این بود که با شکست نظامی ایران، آرزوهای قدیمی خود مبنی بر لغو قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، الحاق خوزستان به عراق به عنوان استان عربستان با مرکزیت شهری که قرار بود الاحواز نامیده شود، تامین نماید. رژیم بعث عراق که پیش از انقلاب، به علت قدرت برتر نظامی ایران، قادر به اجرای نقشه‏های شوم و بلندپروازنهء خود نبود، با وقوع انقلاب و تصفیهء ارتش، شرائط را بسیار مساعد یافت و پس از واقعهء گروگانگیری دپیلماتهای آمریکایی در تهران، حمایت ضمنی ایالات متحده را نیز توانست برای حمله دریافت کند.
آغاز نبردهای هوایی
به تاریخ ۱۶ سپتامبر ۱۹۸۰، اف۱۴ ایرانی، به سمت هدفی که با سرعتی زیاد و در ارتفاع ۵۵ هزار فوتی به سمت ترمینال نفتی خارک در پرواز بود، شلیک کرده و آن را ساقط نمود. با توجه به سرعت وحشتناک و ارتفاع پروازی بسیار بالا، هدف ساقط شده، هواپیمای MiG-۲۵ شناسایی عراق بود که توسط یک موشک AIM-۵۴A ساقط گشت. این اولین پیروزی اثبات شدهء F-۱۴ در برابر MiG-۲۵ در جهان، محسوب می‎شد.

در همان روز، یک MiG-۲۵RB دیگر عراقی نیز، در همان شرائط بسیار سخت، توسط تامکتهای ایرانی ساقط شد. MiG-۲۵ عراقی با سرعت بسیار وحشتناک به سمت تاسیسات نفتی خارک در حال پرواز بود که در فاصلهء ۱۱۳ کیلومتری، افسر رادار (RIO) با آیفون داخلی هواپیما به خلبان اعلام می‏‎کند که هواپیمای عراقی را گم کرده و قادر به رهگیری مجدد آن نشده است. پس از لحظاتی، گزینهء قفل موشک، در فاصلهء ۷۰ کیلومتری، مجددن مثبت می‎شود، این فاصله، حداقل فاصلهء لازم، برای شلیک به سمت هدفی است که در ارتفاع بالاتر و با سرعت بسیار زیاد، در حال پروای‏باشد. با اعلام مثبت بودن قفل رادار بر هواپیمای دشمن توسط RIO، و در حالی که تامکت، با سرعتی بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر در ارتفاعی ۴۵ هزار فوتی قرار دارد و در حال اوج‏گیری است، یک موشک AIM-۵۴A، در فاصلهء ۶۴ کیلومتری هدف شلیک می‏شود. فونیکس، پهنهء آسمان خلیج فارس را درمی‏‎نوردد، و انیهء بعد، به دقت به هدف مورد نظر خود که یک MiG-۲۵RB (شناسایی) عراق بود، اصابت کرده و آن در ارتفاع ۵۵ هزار فوتی، به طور کامل منهدم می‎نماید.
به تاریخ دوم دسامبر ۱۹۸۰، در یکی از نزدیکترین فواصل شلیک برای موشک AIM-۵۴، فونیکس موفق می‎شود هدف خود را منهدم نماید. کاپیتان ف. دهقان، خلبان باتجربهء پایگاه هشتم شکاری (اصفهان)، به هنگام گشت هوایی بر روی ترمینال نفتی جزیرهء خارک، بر روی صفحهء رادار هواپیایش، تعدادی هدف هوایی را کشف می‏کند. وی در فاصلهء ۱۰ مایلی، رادار هواپیما را بر روی یکی از آنها قفل می‏کند، و این یکی از کمترین فواصل مورد نیاز برای پرتاب موشک فونیکس است و طبق دستورالعمل‏های کمپانی هیوز، در چنین فاصله‏ای، امکان شکار هدف کم می‏شود. اما خلبان تصمیم می‏گیرد موشک فونیکس خود را شلیک کند، زیرا در غیر این صورت، باید وارد یک نبرد سنگین و نزدیک هوایی با میگ۲۱ عراقی شود. فونیکس پرتاب شده، در این فاصلهء کم، از حالت جستجوی فعال راداری بهره برده و بدون نیاز به هدایت رادار تامکت، به جنگندهء MiG-۲۱ اصابت کرده و آن را بدل به هزاران قطعه می‏کند.
به تاریخ ۲۰ نوامبر ۱۹۸۲، دو ژنرال ارشد عراقی، جهت بازدید از خطوط مقدم جنگی، سوار هلیکوپتر Mi-۸ می‏شوند. هلیکوپتر Mi-۸ آنان، توسط دو هلیکوپتر دیگر Mi-۸، یک Mi-۲۵، چهار MiG-۲۱ و چهار MiG-۲۳ اسکورت می‏شود. هواپیماهای محافظ نیز، به هنگام کمبود سوخت، به سرعت یگزین می‎شدند تا مقامات عراقی، اسکورت خود را از دست ندهند.آرایش هوایی ایجاد شده توسط پرنده‏های عراقی، توجه دو تامکت اسکورت کنندهء تانکر سوخت‏رسان KC-۷۰۷ را به خود جلب می‏کند. این دو تامکت، به همراه هواپیمای تانکر، منتظر بازگشت جنگنده‏های F-۴ ایرانی بودند که برای انجام ماموریت ضربتی، عازم عمق خاک عراق شده بودند و هواپیمای تانکر قرار بود به آنها، سوخت برساند. 
تامکتها، مطابق الگوی تعیین شده، به نوبت، فضای ماورای مرز و داخل آسمان عراق را با رادار AWG-۹ خود، مورد کاوش قرار می‏دادند. در این لحظات، کاپیتان خسروداد، در صفحهء رادار هواپیمای خود، تعداد زیادی از اهداف را مورد شناسایی قرار می‏دهد. این اهداف، از طرف غربه آرامی در حال نزدیک شدن بودند و در محدودهء برد موشکهای فونیکس وی قرار داشتند. خسروداد به هواپیمای همراه خود (Wingman) دستور می‏دهد تا در کنار تانکر باقی مانده و از آن محافظت کند. کاپیتان خسروداد، بلافاصله دو موشک AIM-۵۴A را شلیک می‏کند، ۱۰ ثانیهء بعد، دموشک AIM-۷E-۴ خود را نیز روانه می‏کند. طبق گزارش مقامات عراقی، یک MiG-۲۱، دو MiG-۲۳ و یک Mi-۸ در مدت تنها یک دقیقه ساقط می‎شوند و ژنرالهای عراقی مجبور می‎شوند ماموریت خود را ناتمام بگذارند.

به تاریخ ۲۰ ام فوریهء ۱۹۸۷، یک فروند F-۴E نیروی هوایی ایران، به عنوان طعمه عمل کرده و یک گروه از هواپیماهای ضربتی عراقی را به داخل تله می‏کشاند. در داخل تله، دو فروند F-۱۴ متعلق به اسکادران ۸۱ ام، منتظر هواپیماهای عراقی هستند. بلافاصله یک موشک AIM-۵۴A از فاصله‏ای بسیار دور (حدود ۱۱۰ کیلومتر) توسط یکی از تامکتها پرتاب می‎شود. فونیکس پرتابی، لحظاتی بعد به جنگندهء لیدر گروه جنگنده‏های عراقی که یک Mirage F۱-EQ۵ بوده است برخورد کرده و خلبان آن را که از فرماندهان ارشد نیروی هوایی عراق بود و ژنرال حکمت عبدالقدر نام داشت در دم به هلاکت می‏رساند. در این حال، پست شنود ایرانیان که به مکالمات رادیویی لیدر هواپیماهای همراه باقیمانده که از نوع Su-۲۲ بوده است، گوش می‏‎کرده‏اند، فریاد «اف اربع عشر یالا یالا» را می‏شنوند که به معنی «اف۱۴، فرار کنید، فرار کنید» می‏باشد.

Home-On-Jam mode
در اواخر سال ۱۹۸۷، اتحاد شوروی، جنگنده‏های جدید MiG-۲۵BM را که هواپیماهای مخصوص جنگ الکترونیک یا Wild Weasel بودند، تحویل عراق می‏دهد. این هواپیماها، سامانه‏های جنگ الکترونیک (ECM) خود را در برابر تامکتهای ایرانی مورد آزمایش قرار می‏دهند، ضمن اینکه به سایت‏های پدافند زمین به هوای ایران با موشکهای ضدرادار، حمله می‏کنند.
MiG-۲۵BM اثبات شده بود که قادر است در ارتفاع بالای ۶۹ هزار فوت در ایمنی کامل به عملیات بپردازد؛ تا اینکه در نیمه‏شب یازدهم نوامبر ۱۹۸۷، یک فروند MiG-۲۵BM که در ارتفاع بسیار بالا و سرعتی حدود ۳ ماخ در حال پرواز بود، توسط جنگندهء F-۱۴ نیروی هوایی ایران رهگیری می‎شود. در جریان نبرد هوایی نیمه‏شب یازدهم نوامبر ۱۹۸۷، یک موشک AIM-۵۴A در شرائطی که محیط عملیاتی کاملن انباشته از پارازیت پخش شده (Jam) توسط میگ۲۵ عراقی است، هدف خود را می‏‎یابد. موشک بدون نقص به سمت میگ۲۵ عراقی هدایت می‎شود اما قادر نمی‎شود میگ۲۵ عراقی را به طور کامل منهدم نماید، با این حال، انفجار موشک در نزدیکی دم میگ عراقی، باعث می‎شود تا قسمت سکانهای افقی و عمودی آن آسیب ببیند و خلبان مجبور به خروج از هواپیما شود.
در طی ماه مارس ۱۹۸۸، عراق، حملات متعددی را بر علیه ترمینال‏های صدور نفت ایران ترتیب داد. به تاریخ ۱۹ ام مارس ۱۹۸۸، در ساعت ۱ بامداد، دو بمب‏افکن سنگین Tu-۲۲B در پناه اسکادرانی از جنگنده‏های Mirage F۱-EQ۶ عراقی، به تاسیسات و نفتکش‏های جزیرهء خارک حمله کردند. کمتر از نیم ساعت، بعد، موج دوم حملات به وسیلهء دستهء دیگر از هواپیماهای بمب‏افکن عراقی آغاز شد. 
به هنگام آغاز مرحلهء سوم، جنگنده‏های F-۱۴ ایرانی وارد صحنه شدند. ناو جنگی نیروی دریایی ایالات متحده که در نزدیکی آن منطقه در حال گشت‏‎زنی بوده است، گزارش می‎‏دهد که چند موشک AIM-۵۴ پرتاب شده، باعث سرنگونی حداقل یک فروند Tu-۲۲B، یک فروند MiG-۲۵RB عراقی گشتند. بر طبق گزارش نیروی دریایی ایالات متحده، تعداد دقیق بمب‏افکن‏های ساقط شدهء عراقی، بیش از این بوده است.
در جریان وقایع روزهای پایانی جنگ ایران و عراق، بین ماههای فوریه تا جولای ۱۹۸۸، چند نبرد هوایی کوچک بین جنگنده‏های Mirage F۱ EQ-۵/۶ عراقی و F-۱۴ های ایرانی به وقوع پیوست. جنگنده‏های میراژ اف۱ عراقی، چند تامکت ایرانی را هدف قرار دادند و به نقاط مختلفی در ایران حمله کردند. جنگندهء Mirage F۱-EQ۶ به یک غلاف اخلال‏گر الکترونیک (ECM) تجهیز شده بود و خلبانان عراقی، بدین طریق قادر می‎شدند از قفل شدن رادار تامکتهای ایرانی و شلیک موشک AIM-۵۴ جلوگیری به عمل آورند. برای مثال به تاریخ ۱۹ ام جولای ۱۹۸۸، چهار میراژ اف۱ عراقی به دو فروند اف۱۴ ایرانی حمله کرده و هر دوی آنها را هدف قرار دادند، هرچند که هر چهار خدمهء تامکت، نجات یافتند.

عمر خدمتی
نیروی هوایی ایران، توانست به طور مرتب، هواپیماهای F-۱۴ و موشکهای AIM-۵۴ را در طول جنگ با عراق، عملیاتی نگه دارد؛ هر چند که در مقاطعی، دچار نقص قطعات یدکی شد و هواپیماهایش در مواقعی کوتاه، زمین‏گیر شدند. در اواخر سال ۱۹۸۷، موجودی موشکهای AIM-۵۴ بسیار کاهش یافته و تنها حدود ۵۰ فروند موشک عملیاتی در اختیار بود. موشکهای فونیکس، نیازمند تامین باتری‏های حرارتی تازه بودند که این باتری‏ها تنها از ایالات متحده قابل خریداری بودند. ایرانیان به هرحال موفق شدند از طریق یک دلال، مخفیانه این باتری‏ها را به قیمت هر عدد ۱۰۰۰۰ دلار خریداری نمایند.
ایران در طول جنگ با عراق، همچنین موفق شد اقلام و قطعات مورد نیاز جهت تامکتها و فونیکس‏ها را از منابع مختلفی تهیه کند، ضمن اینکه پس از جنگ نیز، توانست اقلام بسیار بیشتری را از طریق دلالان تهیه نماید. پس از پایان جنگ با عراق، ایران، برنامهء صنعتی بسیار بزرگ و سنگینی را جهت ساخت قطعات هواپیماها جنگی و موشکهای هوا به هوا آغاز کرد. هرچند که برخی منابع بر این اعتقاد هستند که اف۱۴ و فونیکس عملیاتی دیگر در ایران وجود ندارد، اما مدارک انکارناپذیری دال بر ساخت قطعات حساس تامکتها و فونیکس‏ها، در ایران وجود دارد.


تعداد شکارهای انجام شده توسط فونیکس‏های ایرانی

تخمین زده می‏شود که در طی جنگ ایران و عراق، بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸، بر اساس گزارشات خلبانان هر دو طرف، فیلم‏های ثبت شده توسط دوربین‏های فیلم‏برداری متصل به مسلسل هواپیماها (Gun Cammera)، بررسی لاشهء هواپیماهای ساقط شده، جاسوسان محلی و شبکه‏های جاسوسی بین‏المللی ومنابع دیگر، تعداد ۱۳۰ شکار قطعی به نام اف۱۴ های نیروی هوایی ایران به ثبت رسیده است و برای ۲۳ نبرد هوایی دیگر نیز احتمال داده می‏شود پیروزی از آن تامکت بوده باشد. بدین ترتیب حدود ۱۵۳ شکار هوایی را می‏توان به نام تامکتهای ایرانی به ثبت رساند.
نیروی هوایی ایران (IRIAF)، بین ۱۷۰تا ۱۹۰موشک AIM-۵۴A را در طول جنگ ۸ ساله شلیک کرده است، که حدود ۷۰ درصد آنها موفق به ساقط کردن هدف خود شده‏اند. به عنوان نمونه، می‏توان از چهار فروند MiG-۲۳BN عراقی نام برد که توسط تنها یک موشک فونیکس ساقط شده‏اند، یا دو MiG-۲۳ دیگر که تنها به ضرب یک فونیکس ساقط گشته‏اند. 
با این اوصاف، در طول جنگ ۸ ساله با عراق، حدود ۹۰ % از موشکهای AIM-۵۴A، توسط تامکتهای ایرانی بر علیه جنگنده‏ها و بمب‏افکن‏های عراقی شلیک شده‏اند. از این تعداد، ۱۲ پیروزی از آن فونیکس‏هایی است که بر علیه جنگنده‏های سریع و بلندپرواز MiG-۲۵ شلیکد و تعدادی نیز موفق به شکار بمب‏افکن‏های سنگین Tu-۲۲ گشته‏اند. این آمار و ارقام، بسیار حیرت‏آور است، زیرا فونیکس آن هم نوع A، طبق دستورالعمل‏های کمپانی سازنده، تنها جهت اهدافی با جثهء بزرگ و کم‏تحرک مناسب است نه جنگنده‏های سریعی چون MiG-۲۵ یا مانورپالاکی چون MiG-۲۱ و Mirage F۱. یکی از دلائلی که نیروی دریایی ایالات متحده را واداشت تا فونیکس را از خدمت خارج نماید، عدم کارایی این موشک در نبردهای نزدیک هوایی بوده است؛ اما وقتی آمار بدست آمده توسط نیروی هوایی ایران را بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ بررسی می‏کنی، درمی‏یابیم که فونیکس، در فواصل نزدیک و کمتر از ۱۰ مایل نیز به خوبی اسپارو و چه بسا بهتر از آن، عمل نموده است.
سرگرد علی، که از خلبانان باتجربهء اف۱۴ نیروی هوایی ایران می‏باشد، متن زیر را که دربارهء استفادهء ایران از اف۱۴ و موشکهای فونیکس نگاشته است، به عنوان حسن ختام، در اختیار شما دوستان خوب قرار می‏دهد.
« وقتی به آمار ثبت شدهء این هواپیمای محبوب، نگاهی می‏اندازم، احساس می‏کنم به این هواپیما، دارای قابلیتهای بسیار استثنایی می‏باشد که آن را از سایر هواپیماهای شکاری متمایز می‏سازد. ما از تامکت به عنوان اسکورت جنگنده‏ها و تانکرها بهرهدیم و در بسیار از ماموریتها، تامکت، وظیفهء یک آواکس کوچک را برای محافظت هوایی و زمینی نیروهایمان، به انجام می‏رساند. هیچ سیستم دفاع هوایی، که مستحکم‏تر و موثرتر از تامکت باشد، وجود ندارد.
خلبانان نیروی هوایی ایران که همگی آموزش‏های خود را پیش از انقلاب سال ۱۹۷۹، زیر نظر استادان خلبان و باتجربهء نیروی هوایی ایالات متحده به انجام رسانده بودند، به خوبی قادر بودند در نبردهای نزدیک هوایی (Dogfight) شرکت کنند و از موشکهای سایدوایندر و مسلسل داخل هواپیما، بهره ببرند.
فواصلی که فونیکس قادر شده است حین آزمایشات، اهداف خود را منهدم نماید:

* فواصل دور: حدود ۱۴۰ کلیومتر 
* فواصل متوسط: بین ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر 
* حداقل فاصله: ۷.۵ کیلومتر
تجارب جنگی ایالات متحده

در جریان وقایع خلیج سیدرا به سال ۱۹۸۱، دو فروند F-۱۴A نیروی دریایی ایالات متحده، موفق به سرنگونی دو بمب‏افکن Su-۲۲ لیبایی شدند. بسیاری تصور می‏کنند در این نبرد هوایی، تامکتها از موشکهای AIM-۵۴ استفاده کرده‏اند، در حالی که نبرد در فاصلهء بسیار نزدیکی رویده بود و تامکتهای آمریکایی از موشکهای AIM-۹ Sidewinder بهره گرفته بودند.
در نبرد دیگر هوایی که به سال ۱۹۸۹ در خلیج سیدرا روی داده بود، و تامکتهای آمریکایی در آن شرکت داشتند، موشکهای AIM-۷ Sparrow و سایندوایندر شلیک شده بودند و بازهم استفاده‏ای از فونیکس نشده بود. 
به جز تجاربی که به وسیلهء شلیک موشکهای فونیکس ایرانیان به ثبت رسیده است، تنها دو مورد استفاده از فونیکس در عملیات رزمی به ثبت رسیده است: اولین مورد به تاریخ ۵ ژانویهء ۱۹۹۹ است که در جریان آن، دو فروند F-۱۴D وارد نبرد هوایی با دو MiG-۲۵ عراقی می شوند. مورد دوم، به تاریخ ۹ سپتامبر ۱۹۹۹ با یک MiG-۲۳ عراقی روی داده است. در جریان نبرد اول دو موشک AIM-۵۴C و در مورد دوم، یک موشک شلیک می‏شود که هیچکدام موفق به شکار اهداف خود نمی شوند.
AIM-۵۴C در اختیار ایران؟

در سالهای اخیر، گفته می‏شود تعدادی از موشکهای AIM-۵۴C از طریق دلالان بازار سیاه به دست ایران رسیده اند و ایرانیان توانسته اند گونه های قدیمی AIM-۵۴A را به نوع C تبدیل نمایند؛ ضمن اینکه گزارشاتی دال بر ساخت نوعی بومی موشک فونیکس توسط صنایع نظامی ایران رسید است که توانی مشابه AIM-۵۴C را دارد. همچنین پس از بازنشست کردن تامکت و فونیکس در نیروی دریایی، حدس زده می‏شود به تاریخ ژانویه ۲۰۰۷، حدود ۲۰۰ میلیون دلار از قطعات حساس، موشکهای AIM-۵۴C و رادارهای موجود در انبار نیروی دریایی ایالات متحده، از طریق قاچاقچیان بازار سیاه اسلحه، توسط ایران خریداری گشته است.

خصوصیات عملکرد: موشک دور برد هواپرتاب 
سازنده: Hughes Aircraft Company/Raytheon Corporation
کشور سازنده: ایالات متحده آمریکا
پیشرانه: راکت سوخت جامد
قیمت هر فروند: ۴۷۷،۱۳۱ دلار
طول:۳.۹ متر
قطر: ۰.۳۸ متر
برد: ۱۸۴ کیلومتر                     
سیستم هدایت: Active radar homing/Semi-active
سرعت: ۴.۳ ماخ                        
کلاهک: ۶۰ کیلوگرمی
کاربران : آمریکا(بازنشته شدن به همراه تامکت در سال ۲۰۰۴)  و ایران
پلتفرم: اف-۱۴ تامکت
ورود به خدمت:۱۹۷۴